ПОСЛОВИЦЫ И ПОГОВОРКИ КЕП ЛЕ УКАА СӦСТӦР

КЕП СӦСТӦР

Кеҥ тон јыртылбас,
Кеп сӧс бузулбас.

Коп сӧстӧ чын јок,
Кеп сӧстӧ тӧгӱн јок.

Укаалу сӧсти угарга макалу.

Калык-јон качан да бӧкӧ.

Јаҥыс кижи чыдабаза,
Эл-јон чыдаар.

Јоонду от ӧчпӧс,
Јон улус јоксырабас.

Јазылар ооруныҥ эми кӧп.

Агаш тазылы јер ӧткӱре,
Кижи тазылы эл ӧткӱре.

Кара сууга тӱкӱрбе,
Калык-јонды јамандаба.

Ӧмӧлӱ иш ӧчпӧс учурлу.

Ӧмӧлӱ иште ӧӧн-бӧкӧн јок.

Канча кире иштезеҥ,
Анча кире аларыҥ.

Иштеҥкей кижиниҥ јурты ӧҥжӱк.

Иштеҥкейдиҥ колы кокту.

Эдердиҥ колы ус,
Этепестиҥ тили ус.

Маска темирди сокпос,
Маскала ус согор.

Иштеҥкейди иш те сӱӱр.

Иштеҥкей кижиниҥ ады
Кайда да болзо јакшы чыгар.

Јайдыҥ јаҥыс кӱн ижи
Јылына јиир курсак болор.

Эртелеп туруп,
Бачымдап алта.

Кӧп иш этсеҥ, билгир болорыҥ.

Иштеҥкейдиҥ ижи кӧп,
Јалкуныҥ эрмеги кӧп.

Кыймыктанган кижи кыр ажар.

Ичкери алтаганы јеҥер,
Кайра алтаганы тентирилер.

Јортсоҥ, јол болор,
Јобоп алганыҥ мал болор.

Адучы кижиниҥ огы јаспас.

Ийделенип иштензеҥ,
Идиргенге ажыҥ батпай барар.

Суу јӱреги – таш,
Кижи јӱреги – аш.

Кӱн ээчизеҥ, кулагыҥ јылыыр,
Мал азыразаҥ, курсагыҥ тойор.

Туудый коозо болгончо,
Айакча аш болзын.

Кӧп болуп, чӧп болгончо,
Ас болуп, чоҥ болзын.

Аш ичкенче, меҥдебе,
Атка минзеҥ, токтобо.

Озолозо, от алар,
Соҥдозо, сок калар.

Калбакла јууза, кап толор,
Чаракла јууза, кош болор.

Бӧрӱ коомой кӱдӱчиниҥ койын тудар.

Учуралдаҥ учуралга эткен иш учурлу болбойтон.

Јаскыда јалаҥ толо,
Кӱскиде кӱп толо.

Тилиҥди чеченге ӱретпей,
Эргегиҥди уска ӱрет.

Тил јӱгӱрӱги – башка,
Бут јӱгӱрӱги – ашка.

Тили јӱгӱрӱк копко белен,
Буды јӱгӱрӱк ашка белен.

Јалкуны канча ла кире азыра,
Тӧжӧк јаар кӧрӧр.

Јаш одын отко кӱйбес,
Јалку кижи иш бӱдӱрбес.

Јалку кижи айылзак.

Јада, курсак таппазыҥ.

Јалку кижиниҥ ады да јалку.

Јалку кижиниҥ адыныҥ арказын саҥыскан челдеер.

Чыйрак кижи таҥ адарын сакыыр,
Јалку кижи Кӱн бадарын сакыыр.

Јалкуныҥ јарды тежик.

Тебинип јӱрген бака јер албас,
Тегин јӱрген кижи кӱн албас.

Баканыҥ базыдын кӧрӱп,
Јелижин не сурайдыҥ.

Јалбагынаҥ јатсаҥ,
Кӱн де орой чыгар.

Айры колына иш тутпас кижи ӧрӧ чыкпас.

Атпастыҥ огы алты кулаш.

Иштенбес кижи муҥ кӱнди кысканбас,
Иштенер кижи бир кӱнди кысканар.

Бичикчи кижи јарыкта јӱрет,
Бичик билбес караҥуйда јӱрет.

Бичик билбес кижи сокордый.

Ат јакшызы мактулу,
Кижи јакшызы кӱндӱлӱ.

Ӱлгӱзи јок ӧдӱк болбос,
Угы јок кижи болбос.

Агын сууны салла кечер,
Ас кижи јӧплӧ јӱрер.

Аҥтарылбаган јар јаман,
Айдышпаган јӧп јаман.

Карындаштардыҥ бирлиги кайа-таштаҥ бек.

Элдиҥ – элчизи, тонныҥ – топчызы.

Кийик болзо, тӱктӱ болор,
Кижи болзо, атту болор.

Кӱреҥ кӱс – бай.

Кижи јаражыла болбос,
Кылык-јаҥыла болор.

Кийик тӱгинеҥ билдирер,
Кижи кылыгынаҥ билдирер.

Јӱс јараш болгончо,
Јӱрек јараш болзын.

Малдыҥ айгырында,
Кижиниҥ баштузында.

Јакшыныҥ јолы чындык,
Јаманныҥ јолы тыртык.

Јакшыга јанашсаҥ, јакшызы јуугар,
Јаманга јапшынзаҥ, јаманы јуугар.

Киженге ат ӱренип јат,
Кижиге кижи ӱренип јат.

Јакшы кылыкка ӧткӧнӧргӧ дӧ јакшы.

Кийиктиҥ кӧзи кырда,
Кижиниҥ кӧзи кижиде.

Јаман атка – муҥ камчы,
Јакшы атка – бир камчы.
Јаман кижиге – муҥ сӧс,
Јакшы кижиге – бир сӧс.

Јаманныҥ колына бергенче,
Јакшыныҥ јолына сал.

Јаман кадыт јанарыла коркыдар,
Јаман эр ӧлӧриле коркыдар.

Аспак одынныҥ ыжы ачу,
Јаман кижиниҥ тили ачу.

Армакчынаҥ ат ӧлбӧс,
Айттырганынаҥ кижи ӧлбӧс.

Јаман кижиниҥ буды сегис, бажы тогус.

Кедер ат јортпос,
Ӧчӧш кижи укпас.

Ӧчӧш кижи ӧштӱге тӱҥей.

Јозокту кижи бойын бурулайт,
Јожоҥ кижи нӧкӧрин бурулайт.

Јакшыркабай јӱрзеҥ,
Јакшы јолло барарыҥ.

Арылык-берилик кижиге иженбе.

Мекке макка баштабайтан.

Бир мекелезеҥ,
Экинчизинде мекелеп болбозыҥ.

Аргачы ла мекечи јаантайын тартыжатан.

Чын Кӱннеҥ јаркынду.

Чын чырчыйбас,
Чындык чирибес.

Чын турган кижи
Качан да јеҥип чыгар.

Чынын айдардыҥ најылары кӧп,
Копчы кижиниҥ ӧштӱлери кӧп.

Тӧгӱнчи ийт тӧҥӧшкӧ дӧ ӱрер.

Бир ийт кӧрӱп ӱрет,
Бир ийт бодоп ӱрет.

Тӧгӱн каткы ыйдаҥ јаман.

Јылбыҥдууштыҥ јылбыҥдаганын кӧрбӧ,
Тӧгӱнчиниҥ эрмегине бӱтпе.

Борсык калјанын билинбес.

Бойыҥды бойыҥ мактаба,
Улус мактазын.

Этпестиҥ токпогы јаан.

Мактанчактыҥ маҥдайы јукачак.

Јарганат айдар деген:
«Мен эмес болзом,
Јар јемирилер эди».

Кейлензеҥ, чечен болбозыҥ,
Мактанзаҥ, бай болбозыҥ.

Мыкынына тайанардыҥ малы кӧдӱртке.

Сайгакчы кижи сайгагына сайылар.

Кӱйӱнчек кижи ӧрӧ чыкпас,
Кӧӧрӧмкӧй кӧлгӧ дӧ калыыр.

Баткак саска ат бадалар,
Бачым кижи керегин јастырар.

Јаманга јакшы этсе, јарбынар,
Ийтке тепши салза, ыркыранар.

Чычканнаҥ тӱк чыгарда, «ичикей» деген.

Унчукпас ийтке туттурарыҥ.

Јылмай сууда балык бар,
Јылмайганда кылык бар.

Кижиге оро каспа, бойыҥ тӱжериҥ.

Ыйлаҥкай кӧстиҥ јажы кургабас.

Бӧкӧзиребес болзоҥ,
Сеге кем де кӧдӱрилбес.

Баатыркаганныҥ бажы бадар,
Кӱчӱркегенниҥ кӱни ӧдӧр.

Майчык бут ла мыйрык бут – тӱҥей эжер.

Уйку кӧс ӧйкӧӧр,
Уйат маҥдай јарар.

Уйалбас кижиниҥ маҥдайы калыҥ.

Јаман ийт аркадаҥ кабар,
Јаман кижи јакадаҥ тудар.

Уйалчаҥ јӱс уйадабас.

Урушчы уйандаар,
Керишчи кенеер.

Баштактыҥ бажы јарылар.

Кериш-согуш јакшыга баштабас.

Кижини јамандаба,
Бойыҥды ајыктан.

Агаш айыл јӧӧжӧ болбос,
Аракызак кижи кижи болбос.

Артаган аштыҥ амтаны јаман,
Ажыра эзириктиҥ сагыжы јаман.

Эзириктиҥ эрмеги кӧп.

Эзирик ле эдреҥи –
Экилези бир тӱҥей.

Эттиҥ бышканында,
Эрдиҥ санаазында.

Чакту кижиниҥ колы тыҥ,
Керсӱ кижиниҥ санаазы кӧп.

Алабугада мӱн јок,
Тенек кижиде сагыш јок.

Керсӱде килеш кӧп,
Тенексӱде истеш кӧп.

Тенектиҥ кӧзине илинзе де,
Кӧксине илинбей јат.

Тенекке «тенек» деп айтпа, соктырарыҥ.

Толо казан ажыра кайнаар,
Санаазы јок ажыра айдар.

Билер кижиге бир сӧс,
Билбес кижиге муҥ сӧс.

Сагалда санаа јок.

Балыктап билбес болзоҥ,
Суу чайпалтпа.

Ат киштежип таныжар,
Кижи эрмектежип билижер.

Јортсоҥ, јол аларыҥ,
Јолыгышсаҥ, сӧс угарыҥ.

Керсӱ эрмекти угарга да јакшы.

Чын сӧс алтыннаҥ баалу.

Јакшы сӧс – јарым ат.

Карганныҥ сӧзин каптыргага сал,
Јаанныҥ сӧзин јанчыкка сал.

Јаандарды угар керек,
Јаштарга айдар керек.

Акту сӧс ундылбас.

Айткан сӧс – аткан ок.

Јаан сӧстӧ јажыт јок,
Улу сӧстӧ уйат јок.

Ажыра алтаба, артык сӧс айтпа.

Тескери айдардаҥ тескерле.

Јортып болбос јол бузар,
Айдып болбос сӧс бузар.

Узун эдек бутка оролор,
Узун тил башка оролор.

Кӧп адып, мерген болбос,
Кӧп айдып, чечен болбос.

Куру калбак ооско јарабас,
Кӧп куучын куучынга јарабас.

Челдӱ эт тишке кысталар,
Чечеркек кижи сӧскӧ кысталар.

Кескен бычак сӧӧккӧ токтоор,
Кеберлӱ сӧс сӱмеге токтоор.

Чечениҥле чет кезип болбозыҥ.

Тӧӧчӧ кара санаадаҥ
Тӧчинче ак санаа артык.
(*тӧчин – кичинек чычкан)

Ак сагышты карартып болбозыҥ,
Кара сагышты агартып болбозыҥ.

Бурулуны актаба,
Актуны каралаба.

Ийт кирзе, сӧӧк бер,
Кижи кирзе, аш ур.

Айакка урган аш
Качан да јаман болбойтон.

Береечиниҥ колы јоксырабас.

Учкашканда – јорго,
Амзашканда – тату.

Карамдаганы – кара ийтке,
Кысканганы – кызыл ийтке.

Улустаҥ јеткен болуш
Качан да ундылбас.

Болушка иженип,
Бойыҥ темей отурба.

Карам кижиниҥ карды да карамданар.

Ийдиҥе болушсаҥ,
Айылдаш болбозыҥ.

Јабаанаҥ мал болор,
Јаш бала эр болор.

Кийис чӧйилер, кижи ӧзӧр.

Мал маарап ӧзӧр,
Бала ыйлап ӧзӧр.

Јаш ӧлӧҥгӧ јааш керек,
Јаш балага эрке керек.

Мал азыраганы – кӧс оды,
Бала азыраганы – буур оды.

Кыс бала – энезине болуш,
Уул бала – адазына болуш.

Адазы јок – јарым ӧскӱс,
Энези јок – эбире ӧскӱс.

Адазы јокто, уул баштак,
Энези јокто, кыс баштак.

Јаказы јок тон болбос,
Јааны јок јурт болбос.

Эне сӧзин энделтпе,
Ада сӧзин арттырба.

Кезем сӧс кечӱ кечирбес.

Аданыҥ айткан сӧзи алтыннаҥ артык.

Энези кӧрбӧгӧнин кызы кӧрӧр,
Адазы кӧрбӧгӧнин уулы кӧрӧр.

Ӱркенедеҥ балык бӱдер,
Ӱреннеҥ ӧзӱм ӧзӧр.

Јаҥыны кӧрӱп, јапсыба,
Эскини кӧрӱп, эрикпе.

Јаҥыны јазап кий,
Эскини эптеп кий.

Ајарбаган будак кап јарар.

Суу кӧрбӧгӧнчӧ, ӧдӱк чечпе,
Сурабаганча, јолго чыкпа.

Ашты јибей јадып, амтанын алба,
Атка минбей јадып, јорыгын мактаба.

Атты озо ӱйгендейле мин.

Темирди болзо, кыска кес,
Агашты болзо, узун кес.

Ӧлӧдим деп, ӧтпӧгиҥ таштаба,
Кӧчӧдим деп, кӧчӧҥ тӧкпӧ.

Ӧлди дейле, мактаба.

Одын – отко, очок – казанга.

Тарал таарда кузукты сакып,
Торолоп ӧлди.

Тату аштыҥ тӱгенери тӱрген.

Јуттаган теҥери айазатан,
Чугулдашкан улус токтойтон.

Алтынды канча ла кире карартсаҥ,
Кара болос.

Мӧҥӱн татка јидирбейтен.

Ээн јер – эрикчил.

Керектӱ тушта таш та јеҥил.

Кожоҥчыныҥ ижи јылгыр.

Аткан кижи огын кӧрӧтӧн.

Ат казыкты айланар,
Казык атты айланбайтан.

Эди кандый, мӱни андый.

Озо чыккан кулактаҥ,
Соҥ чыккан мӱӱс узаар.

Јоорлу ат чочый берер,
Сезиктӱ кижи секирип ийер.

Каймакту калбак ооско јымжак киретен.

Сарју арык та этти семис эдип ийер.

Алын туйгак кайден базар,
Кийин туйгак оноор базар.

Тобого мӧштӧҥ ыраак тоголонбос.

Тӧрт туйгакту ат та сӱрнӱгет.

Тайкылып јыгыларыҥ,
Тайанып турарыҥ.

Агаш јымжаган курт базар,
Айдынып албасты сӧс базар.

Бир кӱнге јастырганы мӱҥ кӱнге барар.

Токым ичинде ат јӱрер –
Оны кем таныыр?
Тон ичинде эр јӱрер –
Оны кем билер?

Јоргоны талдазаҥ, јойу базарыҥ.

Томыртка тоҥ агашты чокыбайтан.

Чолтык куйрукту малдаҥ
Томонок то јалтанбас.

Салкынду тууда кар јок,
Санаалу кижиде энчӱ јок.

Укпаганды – угарыҥ,
Кӧрбӧгӧнди – кӧрӧриҥ.

Кулакка угулган неме кӧскӧ кӧрӱнер.

Ат ичкен суу деп, айу ичет,
Кой ичкен суу деп, бӧрӱ ичет.

Торко – тойлык,
Јорго – јолдык.

Чар – ат эмес,
Чадыр – айыл эмес.

Солун тарый согоно до тату.

Суу оттоҥ бӧкӧ.

Суузаганда, суудаҥ татузы јок.

Сааганыҥ јок то болзо,
Сабаҥ бар болзын.
(*саба – аркыт)

Кӱс – кӱрештӱ, јас – јарышту.

Јаскы кӱн јалт эдер,
Кӱски кӱн кӱп эдер.

Кӱски тош, кӱскидий де болзо, бек,
Јаскы тош, јарттый да болзо, бортык.

Амаду јокко тӧргӧ дӧ јетпезиҥ.

Киш јакалу бий эмтир,
Кийнин кӧрзӧҥ, ийт эмтир.

Јожоҥноҥ јоор айрылбас,
Јаманнаҥ јамы айрылбас.

Бӧрӱниҥ балазы бӧрӱ болор.

Бӧрӱнеҥ эчки бӱтпес.

Јаман ат семирзе,
Јанына кӧнӧк јууктатпас.
Јаман кижи байыза,
Јанына айыл тургуспас.

Ӧскӱстиҥ колында ӧкпӧ дӧ јаан кӧрӱнер.

Аштаганныҥ сагыжын ток билбес,
Јоктуныҥ сагыжын бай билбес.

Јокту ийне кӧзинеҥ Кӱн кӧрӧт,
Ийт айагынаҥ аш ичет.

Эликтиҥ мойнын ок кезер,
Эрдиҥ мойнын јок кезер.

Кудайга ижензеҥ, куру каларыҥ.
Салымга ижензеҥ, самтар јӱрериҥ.

Кармай алзам – кулагым,
Кайа кӧрзӧм – кӧлӧткӧм.

Ичи ачты ийт те тудар,
Ийни јыртыкты уй да сӱзер.

Јакшы кижи кӱӱнзегиле бай.

Јиген јаак кугарып калар,
Јидирген тӧҥӧзӧк јажарып ӧзӧр.

Уйалбаган кам болор,
Јалкуурбаган ус болор.

Узун куйрук уйда бӱткен,
Уйалбас маҥдай уурчыда бӱткен.